Filozof na „Małym Wawelu” (Maurycy Straszewski)

Spacerując Plantami wzdłuż ulicy Straszewskiego w kierunku Wawelu trudno nie zauważyć miejsca, gdzie mieszkał interesujący filozof… Maurycy Straszewski. Ulica upamiętnia spokrewnionego z krakowskim filozofem Floriana Straszewskiego, założyciela Plant (Maurycy miał również i swój udział w tworzeniu tego ogrodu miejskiego), ale o wszystkim po kolei.

Mały Wawel

Willa Maurycego Straszewskiego „Mały Wawel” (Wikipedia)

U stóp Wawelu, między ulicą Podzamcze (nr 10) oraz Straszewskiego (nr 1) znajdują się dwie wille, które były własnością zapomnianego dziś nieco filozofa i historyka filozofii, profesora UJ, Maurycego Straszewskiego. To właśnie ta budowla po lewej, bliższa Seminarium, budziła wśród architektów i krakowian liczne kontrowersje. Nazwana została „Małym Wawelem” ponieważ wykorzystywała renesansowe motywy architektoniczne (loggia) i kojarzyła się z piętrzącym się nad willą zamkiem królewskim. Projektantami willi byli dwaj zdolni krakowscy architekci: Tadeusz Stryjeński i Władysław Ekielski (kilka zdjęć budowli można zobaczyć tutaj).

Czy iście królewska willa filozofa nie drażniła oczu ówczesnych mieszczan? Trzeba przyznać, że jeśli chodzi o lokalizację i walory architektoniczne, jest to jedna z najciekawszych siedzib krakowskich filozofów XX wieku.

Kim był profesor Maurycy Straszewski?

Maurycy Straszewski urodził się w roku 1848 w Lutoryżu (pow. rzeszowski), uczęszczał do gimnazjum w Rzeszowie, by następnie udać się w 1866 na studia filozoficzne i matematyczne do Pragi. Rok później przeniósł się do Wiednia (m.in. R. Zimmerman). Doktorat obronił w 1870 r. Następnie studiował w Szwajcarii z Zurychu (F.A. Lange) oraz w Niemczech w Getyndze (R.H. Lotze). Wówczas ukształtowało się filozoficzne stanowisko Straszewskiego, które wyrażało się z zaufaniu w możliwość uprawiania metafizyki na bazie nauki (stanowiło to opozycję wobec dominujących poglądów pozytywistycznych, które głosiły koniec filozofii i zastąpienie jej przez nauki szczegółowe). Właśnie to nastawienie na obronę filozofii i otwarcie jej na rozwijające się nauki przyrodnicze było cechą charakterystyczną wielu jego późniejszych prac.

Straszewski uzyskał habilitację na UJ w Krakowie w roku 1872, rozpoczął później wykłady na UJ, a w 1875 objął katedrę filozofii, którą piastował do przejścia na emeryturę w 1909 r. Brał aktywny udział w życiu społecznym Krakowa. W 1919 r. przyjął zaproszenie na nowoutworzony KUL, ale choroba nowotworowa pokrzyżowała te plany. Straszewski zmarł w 1921 r.

Słów kilka o filozofii Straszewskiego

Straszewski jako filozof nie cieszył się do niedawna dobrą prasą. Zaciążyła na tym wpływowa acz jednostronna opinia o. I. Bocheńskiego, który zmuszony był napisać swój doktorat o filozofii Straszewskiego (Die Lehre vom Ding an sich bei Moritz Straszewski) nie mając do niej żadnego sentymentu z racji odmiennych własnych zapatrywań filozoficznych. Dla zainteresowanych polecam fragment z korespondencji Bocheńskiego.

Filozofia Straszewskiego nawiązywała do pozytywizmu i empiriokrytycyzmu, była jednak w zamyśle autora próbą przezwyciężenia tych stanowisk i zbudowania nowej filozofii opartej na nauce. Stąd jego pomysł stworzenia metafizyki indukcyjnej, która miała tworzyć uogólnienia metafizyczne na bazie wyników naukowych.

Straszewskiego można uznać również za myśliciela religijnego – uznawał on, że punktem wyjścia każdej filozofii jest religia. Dał on również interesujące przyczynki do dyskusji z pozytywizmem na temat możliwości pogodzenia myślenia religijnego z naukowym. Straszewski przez współczesnych uznawany był za myśliciela chrześcijańskiego, co jest o tyle interesujące, że określenie takie stosowano wyłącznie dla myślicieli neoscholastycznych. Tutaj mamy przykład zbudowania filozofii w kontekście religii nie bazując na metodzie scholastycznej – choćby  z tego względu szkoda, że Straszewski jest dziś zapomniany.

Przypominając Straszewskiego należy koniecznie wspomnieć o jego działalności organizacyjnej w filozofii. To on, wraz z Władysławem Heinrichem, stał się w 1898 r. założycielem pierwszego polskiego stowarzyszenia filozoficznego, działającego przy Polskim Towarzystwie Przyrodników im. Kopernika. Był on również założycielem i prezesem Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie, założonego w 1909 r. To właśnie Straszewski w 1911 r. był inicjatorem idei stworzenia Polskiego Zjazdu Filozoficznego, którego IX odsłona miała miejsce we wrześniu bieżącego roku.

Planty (albo Plantacye) z filozofią w tle

S. Wyspiański, Planty o świcie, (1894)

Planty – to piękny i rozległy ogród miejski, powstały na miejscu zburzonych fortyfikacji miejskich (do dziś zachowały się tylko fragmenty dawnych murów obronnych). W tym mija 190 lat od założenia tego ogrodu, który na trwałe wrósł w pejzaż miasta (więcej na temat historii Plant). Krakowskie Planty rozwinęły się dzięki ofiarnej pracy Floriana Straszewskiego, wuja interesujacego nas filozofa. Florian za przekazanie gruntów i prace nad rozwojem Plant został uhonorowany obeliskiem (w pobliżu przejścia podziemnego między Dworcem a Teatrem Słowackiego) oraz ulicą biegnącą wzdłuż Plant. Profesor Maurycy Straszewski kontynuował chlubną rodzinną tradycję i od 1879 r. aż do śmierci sprawował funkcję kuratora Plant. To właśnie za jego czasów Planty uzyskały ostateczny kształt – pomniejszono targowisko kleparskie które sięgało Barbakanu a na tym miejscu powstał uroczy fragment z sadzawką i romantycznym mostkiem. Dziś niestety mało kto pamięta o zasługach Maurycego Straszewskiego na tym polu działalności społecznej.

S. Wyspiański, Chochoły (Planty nocą) (1898-1899)

Warto wspomnieć że fragment Plant, obok willi Straszewskiego ma niezwykły urok i dużą moc oddziaływania na wyobraźnię (zwłaszcza w mgliste poranki lub wieczory). To jedna z bardziej rozległych części Plant zwana dziś Ogrodem Przy Wawelu. Dość powiedzieć, że to miejsce obok willi Straszewskiego upodobał sobie Stanisław Wyspiański i uwiecznił je na swych poruszających obrazach. Jest to więc prawdziwie filozoficzny zaułek Plant, gdzie i dziś spotkać można wielu (studiujących) filozofów.

Bronisław Chromy, Sowy (1961), fot. Wikipedia

Jako ciekawostkę można również podać, że nieopodal domu Straszewskiego od 1961 r. znajdują się rzeźby B. Chromego Sowy. Czyż to nie piękne, że ten symbol filozofii stanął obok miejsca związanego z postacią tak zasłużoną dla odrodzenia krakowskiej filozofii na początku XX wieku? (Niestety, dziś została tylko jedna sowa).

Dla zainteresowanych

Prace źródłowe w Inernecie:

• Straszewski Maurycy, Jan Śniadecki : jego stanowisko w dziejach oświaty i filozofii w Polsce, Kraków : Akademia Umiejętności, 1875.
• Straszewski Maurycy, Powstanie i rozwój pesymizmu w Indyach, Kraków: nakł. Wł. L. Anczyca i Sp., 1884.
• Straszewski Maurycy, Dzieje filozofii na Wschodzie: z ogólnym do dziejów filozofii wstępem, Kraków: nakł. Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej, 1894.
• Straszewski Maurycy, W dążeniu do syntezy : pomysły i szkice z lat od 1877 do 1907, Warszawa : E. Wende i Sp. (T. Hiż i A. Turkuł), 1908.
• Straszewski Maurycy, Filozofja św. Augustyna na tle epoki, Lwów: nakł. Towarzystwa „Bibljoteka Religijna”, 1922.
• Straszewski Maurycy, Historja filozofji w Polsce, przerobił i uzupełnił ks. Franciszek Kwiatkowski T. J., Kraków : nakładem Wydawnictwa Księży Jezuitów, 1930.

Opracowania wykorzystane w niniejszym wpisie:

• M. Nawracała-Urban, Straszewski Maurycy w: Encyklopedia Filozofii Polskiej, t. 2, wyd. PTTA, Lublin 2011, s. 617-619.
• A. Piotrowicz, Poglądy filozoficzne Maurycego Straszewskiego, wyd. A. Marszałek, Toruń 2006 –  poglądy filozoficzne Straszewskiego potraktowane są dość bardzo skrótowo, ale opracowanie to może być pomocne jako wstępne  studium o Straszewskim.